Orgel

Studio07 - Harmen van TwillertAankoop

Na de opening van het kerkgebouw ‘De Voorhof’ in Franeker in 2003 werd het tijd ons te oriënteren op de aanschaf van een ander orgel. De orgelcommissie werd tijdens haar zoektocht door Adema’s Kerkorgelbouw gewezen op het bestaan van een van oorsprong Fries Ypma-orgel in het Noord-Hollandse Lijnden.

Het is 2004, als een delegatie van de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt te Franeker naar Lijnden vertrekt om in de Rooms-katholieke Franciscus van Sales-kerk het Ypma-orgel te beluisteren dat daar al jaren staat te verpieteren en regelrecht met sloop bedreigd wordt. Bespeling van het orgel leidt tot enthousiaste reacties, zowel van de orgelcommissie als van verschillende deskundigen van naam. In 2005 wordt besloten het prachtige monumentale orgel te kopen en voor slechts duizend euro wordt de koop gesloten met de boedelbeheerder van de opgeheven parochie in Lijnden.

Verhuizing

Eind 2006 bereikt ons het bericht dat de voormalige Rooms-katholieke Franciscus van Sales-kerk is verkocht aan een projectontwikkelaar en daarmee dat het orgel, veel eerder dan gepland, gedemonteerd en naar het kerkgebouw De Voorhof in Franeker gebracht moet worden.

Adema’s Kerkorgelbouw krijgt de opdracht en samen met een aantal gemeenteleden wordt het orgel in drie dagen, met uiterste zorgvuldigheid en vakbekwaamheid, gedemonteerd. Als een bouwpakket wordt het orgel per vrachtwagen van Lijnden naar Franeker gebracht. Daar aangekomen wordt de imposante maar leeggeroofde antieke eiken kast die ‘beter tijden gekend heeft’ tegen een zijwand van het kerkgebouw geplaatst, wachtend om door vaardige ambachtslieden weer speelklaar te worden gemaakt.

Dit wachten heeft uiteindelijk 6 maanden geduurd. In juli 2007 luidt het startsein van de restauratie en opbouw van het Ypma-orgel. Net als bij de demontage in Lijnden wordt ook nu weer een beroep gedaan op een aantal mensen in de gemeente.

Onder leiding van Adema’s Kerkorgelbouw worden alle onderdelen bekeken en schoongemaakt en daar waar nodig hersteld of vervangen. Van schroef tot windlade, van pijpwerk tot nieuwe bekabeling in de speeltafel en het orgel.

Als laatste wordt het antieke eikenhout geschuurd, gelakt en in de was gezet. Op 4 oktober 2007 wordt zij feestelijk geopend en in gebruik genomen. Bekijk hier het filmpje over de ingebruikname.

Het in 1909 gebouwde Ypma-orgel is teruggekeerd naar haar ‘roots’. Gebouwd door Friese orgelmakers staat zij nu prachtig te pronken in het kerkgebouw ‘De Voorhof’ van de Christelijke Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt in het Friese Franeker.

DSCN0962Geschiedenis en karakter

Een link tussen het Lijndense orgel en de provincie Fryslân is snel gelegd door de Friese afkomst van de orgelbouwers Ypma.

Dirk Sjoerds Ypma begon zijn orgelmakerij in 1835 in Bolsward, maar verhuisde al snel naar Alkmaar. Na zijn overlijden werd de zaak voortgezet door zijn uiterst getalenteerde broer Lodewijk Sjoerds. Die bracht het familiebedrijf tot grote bloei. Na het overlijden van Lodewijk Sjoerds in 1887 hield diens weduwe, samen met het personeel, de onderneming gaande.

Jos Vermeulen uit Weert, opgeleid door onder anderen de beroemde Maarschalkerweerd, was aanvankelijk bedrijfsleider. Aan het begin van de twintigste eeuw nam hij de zaak over en zette het bedrijf aanvankelijk voort onder de familienaam: de firma L. Ypma en Co.

Eerst vanaf 1914 gaat de orgelmakerij verder onder de naam Gebrs. Vermeulen, Alkmaar en Weert.

Eén van de laatste Ypma-orgels wordt in 1909 gebouwd voor de Rooms-katholieke Franciscus van Sales-kerk te Lijnden, een dorp dat destijds nog niet vermoeden kon dat het een eeuw later exact aan het uiteinde van de bulderende Zwanenburgbaan van Schiphol zou liggen.

De aankoop van dit prachtige Ypma-orgel wordt door de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt te Franeker inmiddels liefkozend ‘De Weduwe Ypma’ genoemd, omdat ze gebouwd is na het overlijden van de orgelbouwer Lodewijk Sjoerds Ypma, maar vanuit zijn werkplaats in Alkmaar en met de vakbekwaamheid die hij aan zijn weduwe en werknemers naliet. Het vakmanschap waarmee ‘De Weduwe Ypma’ gebouwd is komt tot uiting in een zorgvuldig samengesteld, romantisch klankbeeld met een fraaie intonatie. Weliswaar een andere klank dan Lodewijk Sjoerds met eerdere orgels voor ogen had, maar zijn artisticiteit én ambachtelijkheid zijn onmiskenbaar aanwezig.

In het bouwbestek was dan ook afgesproken: ‘Al het pijpwerk (…) zal naar deszelfs aard en karakter, tot een vollen, ronden en kleurrijken toon geïntoneerd worden, volgens de Fransche methode’.

De prestanten haken qua karakter nog aan bij de late negentiende eeuw en de fluiten hebben:een duidelijk omlijnde klank. De Flûte Harmonique heeft de overrompelende klankintensiteit die van een dergelijk register verwacht mag worden. De stijlvolle, sobere orgelkas (neo-romaans) is in eiken uitgevoerd, iets wat in de bouwtijd van dit instrument zeker niet meer vanzelfsprekend was.

In 1967 onderging ‘De Weduwe Ypma’ een opvallend stijlconforme ombouw en (kleine) uitbreiding. De buizenpneumatiek werd vervangen door een voortreffelijk functionerende en vertragingsloze elektrapneumatiek. Met name de toegevoegde mixtuur, vaak een heikel punt bij dit type orgel, is bijzonder goed in het klankbeeld opgenomen.

Hiervoor tekende de firma Adema-Schreurs uit Amsterdam: ook al een katholieke Fries om útens (van 1855 tot 1877 bouwden de gebroeders Adema hun zaak op in Leeuwarden). Ook vervingen zij de bestaande, Duitse Trompet door een typisch Frans georiënteerd exemplaar. Op zijn kenmerkend terughoudende wijze, heeft Hubert Schreurs aan de intonatie gewerkt. Uit de ontstane, fraaie eenheid van klank is de kwaliteit van zijn werk als intonateur af te lezen.

Adema’s Kerkorgelbouw over het orgel: ‘Een zeer karakteristiek orgel, een kwalitatief goed instrument met zeer grote gebruikswaarde. Het instrument verdient een tweede mogelijkheid de lofzang Gods te mogen ondersteunen. Het is voor ons onbegrijpelijk dat het instrument reeds zo’n lange tijd ongebruikt heeft gewacht op een nieuwe eigenaar.’

IMG_9017Dispositie

Hoofdwerk
Bourdon 16’
Prestant 8’
Flûte harmonique 8’
Holpijp 8’*
Octaaf 4’
Octaaf 2’
Mixtuur 2-3 st.*
Trompet 8’

Zwelwerk
Viola di gamba 8’
Voix céleste 8’
Bourdon 8’
Roerfluit 4’
Flageolet 2’
Sexquialter 1-2 *
Basson-hobo 8’

Pedaal
Subbas 16’ (tr.)
Gedekt 8’ (tr.)
Fluit 4’ (tr.)

Koppels:
hoofdwerk – zwelwerk
pedaal – hoofdwerk
pedaal – zwelwerk

Adema’s kerkorgelbouw

Net als orgelmakerij Ypma heeft Adema’s Kerkorgelbouw ook zijn oorsprong in Friesland. In 1855 start Carel Adema, na incidenteel voor orgelmakerij Ypma in Bolsward gewerkt te hebben, samen met zijn broer Piet in Leeuwarden Firma Gebroeders Adema. In 1868 wordt in Amsterdam een tweede vestiging geopend.

De nieuwbakken Firma Gebroeders Adema krijgt in 1855 de opdracht voor het afbouwen van het orgel in de parochiekerk te Leimuiden, waaraan het werk was gestagneerd na de plotselinge dood van Dirk Sjoerds Ypma. Hiermee begint een eeuwenlange traditie van orgelbouw. Een greep uit de (deels) gebouwde en gerestaureerde orgels is het orgel in de Rooms-katholieke kerk in Harlingen en Franeker, de St. Werenfriduskerk in Workum, de Nieuwe St. Bavo in Haarlem, de Hervormde kerk in Scherpenzeel en de Mozes en Aäronkerk in Amsterdam.

De vestiging in Leeuwarden wordt in 1941 gesloten terwijl men in Amsterdam de firma Adema voorzet. Het is Hubert Schreurs die in 1943 de firma Adema overneemt van zijn oom Joseph Adema. Ook zoonlief Antoine (Toine) Schreurs komt als jong jochie als kerkorgelbouwer werken bij zijn vader, niet wetende dat Toine later als laatste directeur overgebleven uit de familie van de gebroeders Adema, van Adema’s Kerkorgelbouw in 2002 afscheid nam.

Antoine Schreurs wordt in 2002 opgevolgd door de huidige directeur Ronald van Baekel. In 2003 verhuist Adema’s Kerkorgelbouw van Amsterdam naar Hillegom, alwaar zij tot op de dag van vandaag nog steeds haar werkplaats en kantoorruimte heeft.

Onlangs vierde Adema’s Kerkorgelbouw haar 150-jarig bestaan. Voor deze gelegenheid is een jubileumboek uitgebracht: ‘Adema, 150 jaar orgelbouw’.

Of bekijk het artikel op de website van Adema Kerkorgelbouw


[cro_parentlinks]